آداب تغذیه بر اساس مبانی طب سنتی ایرانی (۱)
?ازسایت انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
آداب تغذیه بر اساس مبانی طبّ سنّتی ایرانی
رعایت این نکات ساده در زمان سلامتی میتواند باعث پیشگیری از بیماریها و در زمان بیماری، موجب بازگشت سلامتی و تسریع روند درمان شود.
قانون اوّل: زمان غذا خوردن
انسان باید در زمان اشتهای واقعی اقدام به غذا خوردن کند و بدون اشتهای صادق غذا نخورد. این زمانی است که غذای قبلی کاملاً هضم شده است و ادرار نضج پیدا کرده است. یعنی رنگ آن از بیرنگی به سمت ترنجی و پررنگ شدن رفته است. همچنین شکم از زیر سینه تا ناف سبک شده است، بوی غذای قبلی در باد گلو نیست، نبض کوتاهتر شده است، حواس ظاهری تیزتر شده است و احساس تشنگی بوجود آمده است.
اگر فرد در حالت سیری و هضم نشدن کامل غذای قبلی اقدام به غذا خوردن کند، در درازمدّت مبتلا به بیماریهای متعدّد گوارشی، کبدی و سیستمیک خواهد شد.
همچنین باید توجّه داشت که در صورت بروز اشتهای صادق، نباید غذا خوردن را به تعویق انداخت. چرا که باعث جذب مواد فاسد به سمت معده و بروز بیماری خواهد شد.
قانون دوم: زمان دست کشیدن از غذا
قبل از این که کاملاً سیری اتّفاق بیافتد، باید دست از غذا خوردن کشید؛ چرا که غذا برای هضم شدن نیاز به فضای بیشتری دارد و اجزای آن از هم فاصله میگیرند. حال اگر حجم معده کاملاً پر شده باشد، باعث تشویش و اختلال هضم و بروز نفخ و سوءهاضمه خواهد شد.
مجموع این دو قانون در یک روایت کوتاه بیان شده است: «کُل وأنتَ تَشتَهی وأمسِک وأنتَ تَشتَهی» (مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۲۲۱)
قانون سوم: جویدن غذا و طول مدّت غذا خوردن
لقمههای غذایی باید کوچک برداشته شوند تا بتوان آنها را بهخوبی جوید. جویدن کامل غذاها باعث پیشگیری از سوءهاضمه، نفخ، یبوست و بسیاری از اختلالات دیگر خواهد شد؛ چون هضم غذا از دهان آغاز میگردد. این کار باعث طول کشیدن بیشتر غذا خوردن شده و از پرخوری نیز پیشگیری میکند. امّا از طرف دیگر بسیار طول دادن غذا خوردن نیز نهی شده است.
قانون چهارم: نوع غذاهای مصرفی و غذا بر حسب مزاجهای مختلف
در طبّ سنّتی ایرانی، غذاها را بر اساس فاکتورهای مختلفی تقسیمبندی میکنند. یکی از این تقسیمبندیها، تقسیم بر اساس عملکرد آنها در بدن است. هر چیز خوردنی که وارد بدن میشود و وارد فعل و انفعال با بدن میشود، یا شبیه بدن میشود و جایگزین بافت و مواد از دست رفته از بدن میگردد که به آن غذای مطلق میگویند. یا اصلاً قابلیت غذائیت برای بدن ندارد و بدن را تحت تأثیر خود قرار میدهد و کیفیّتش را تغییر میدهد؛ مثلاً بدن را گرمتر یا سردتر از حدّ معمول خودش میکند که دوای مطلق نام دارد، مثل زنجبیل و کافور و سیاهدانه و …..
بعضی موارد نیز هستند که هم حالت غذایی و هم حالت دوایی دارند. حال اگر غذائیت غالب باشد، غذای دوایی نام میگیرند؛ مثل کاهو، اسفناج، عدس، نخود، لوبیا و …. و اگر دوائیت غالب باشد، دوای غذایی نام میگیرند، مانند سیر، پیاز، تره، نعناع و …
این قانون میگوید فردی که سالم است و سوءمزاجی ندارد، نباید بطور روزمره به غیر از غذاهای مطلق، غذایی دریافت کند. چرا که در درازمدت باعث بروز سوءمزاج (خارج شدن از حالت اعتدال مزاج و سلامتی) خواهد شد. بهترین غذاهای مطلق شامل نان گندم خوب پخته شده، گوشتهای معتدل مثل گوسفند و بز و گوساله و ماهی، شیرینیهای ملایم و طبیعی، میوههایی مثل انجیر و انگور است. اکثر غذاهای مطلق، طبع معتدلی دارند و برای کسانی که سالم هستند و مزاجشان خیلی از اعتدال دور نیست، مناسب است. امّا کسانی که مزاجشان از اعتدال فاصله دارد و با خوردن غذاهای گرم یا سرد اذیّت میشوند، باید غذاهای ضد مزاج خودشان را دریافت کنند. یعنی از غذاهای دوایی و در مرحله بعد دواهای غذایی استفاده کنند. درصورت وجود بیماری، باید زیر نظر متخصّص، از دواهای مطلق استفاده کرد.
درواقع در مصرف گروه شیر و لبنیات، میوهها و سبزیها باید به مزاج و سوءمزاجها توجّه کرد. مثلاً اگر کسی دارای غلبه سردی است و با خوردن ماست، ترشیها، کاهو، خیار و گوجه دچار سستی بدن، آبریزش دهان، پرخوابی و کندی ذهن میگردد؛ اوّلاً باید میزان مصرف این مواد را کاهش دهد (نه این که کلاً حذف کند) و ثانیاً مُصلحات مناسب آنها را بهکار ببرد، مثلاً ماست را با اندکی نعناع یا پونه یا زنیان میل کند و ثالثاً در هر گروه غذایی غذاهای مناسب طبع خودش را انتخاب کند، برای نمونه به جای کاهو و خیار و گوجه، از هویج رنده شده و کرفس استفاده کند. در فردی نیز که دارای غلبه گرمی است و با خوردن ادویه زیاد (که معمولاً طبع گرمی دارند، مانند دارچین، فلفل، زنجبیل و ….) و شیرینیجات و غذاهای پرچرب، دچار خارش بدن، خشکی دهان، تشنگی زیاد و …. میشود؛ توجّه به نکته گفته شده و انتخاب غذاهای مناسب در هر گروه غذایی ضروری است.
*تبصره: استفاده از دواهای مطلق (که هیچ خاصیت غذارسانی برای بدن ندارند، مثل زعفران، دارچین، زردچوبه، فلفل و ….) در غذاها به میزان کم مانعی ندارد و منظور از آن، خوش طعم کردن غذاها (برای میل بیشتر طبیعت و هضم درست غذا) و رفع سردی و بیمزگی غذاهاست. در طبّ سنّتی گفته میشود اگر غذا بو و طعم خوب نداشته باشد، طبیعت بدن رغبتی برای هضم و جذب آن نخواهد داشت! برای این مورد حجم بسیار کمی از این ادویه در غذا استفاده میشود و البته نباید آستانه چشایی را به حجم زیاد این موارد عادت داد. (یعنی عادت کردن به مصرف غذاهای خیلی شور یا تند عوارضی به همراه دارد.)
قانون پنجم: مقدار غذا برحسب عادت و قوّت
مقدار غذا باید به اندازهای باشد که بعد از غذا این علائم بروز نکند: کشیدگی دندهها، احساس سنگینی و نفخ، آروغ ترش، تنگی نفس، سنگینی سر و خواب آلودگی
البته میزان دریافت غذا در هرکس متفاوت است. افرادی که قوّت هاضمه قویتری دارند، قادر هستند حجم بیشتری از غذا را در یک وعده دریافت کنند و برعکس افرادی که هاضمه ضعیفتری دارند، باید حجم غذا را کاهش دهند و بر تعداد وعدهها بیافزایند.
همچنین اگر کسی عادت داشته که حجم زیادی غذا بخورد و به یکباره حجم آن را کم کند یا اگر عادت به مصرف غذای کم داشته و به یکباره مقدار آن را زیاد کند، دچار عوارضی خواهد شد. تغییر عادت باید در درازمدّت صورت گیرد.
قانون ششم: سکون بعد از غذا
بعد از خوردن غذا لازم است که بدن در حالت آرامش قرار بگیرد تا هضم بهدرستی صورت بگیرد. بدترین چیز برای هضم غذا، حرکتهای شدید است؛ یعنی ورزش بعد از غذا مناسب نیست. امّا حرکتهای خفیف که باعث انحدار (پایین رفتن) غذا و قرار گرفتن آن در قعر (تَه) معده میشوند، کمک به هضم بهتر غذا میکنند. به همین منظور توصیه شده است که بعد از غذا چند قدم راه رفته شود [«سِر بعدَ العَشاء ولو بِقَدَمَینِ» یعنی بعد از غذای شب راه برو هرچند دوقدم!] و سپس چند دقیقه به پهلوی راست و بعد مدت طولانیتری به پهلوی چپ دراز کشیده شود. موقع برخاستن نیز از پهلوی راست بلند شوید.
همچنین اعراض نفسانی شدید مثل غم و شادی فراوان باعث تشویش در هضم میگردد.
امّا حرکت قبل از غذا به دفع فضولات بدن و افزایش حرارت غریزی برای هضم و جذب بهتر غذا کمک میکند.
قانون هفتم: مراعات عادت و لذّت در امر تغذیه
به تعبیر حکمای طبّ سنّتی، عادت حکم طبیعت ثانویه را دارد و توجّه به آن در هر امری لازم و ضروری است. در بحث تغذیه نیز اگر فردی به غذایی عادت دارد و با میل و رغبت فراوان آن را میخورد، طبیعت بدنش آن را بهتر هضم و جذب میکند. و اگر به اکراه و اجبار غذایی به کسی داده شود، طبیعت (قوّه مدبّره و هوشمند کنترل کننده اعمال بدن که موکّل نفس ناطقه است) آن را قبول نمیکند.
البته دو نکته در اینجا هست: یکی این که فرد عادت به مصرف غذاهای بد داشته باشد که طبق این قاعده فکر میکند تکرار همین روش خوب است! که در اینجا باید به مرور عادتش را تغییر دهد.
دوم این که معمولاً اکثر افراد در مقابل غذای لذیذ و خوشمزه، کنترل شهوت خود را از دست میدهند و پرخوری میکنند که خود باعث بروز عوارضی میگردد. درمجموع اگر دو غذا موجود بودند که هر دو کیفیت خوبی داشتند، بهتر است غذایی که فرد از آن لذّت بیشتری میبرد، بخورد؛ به شرط افراط نکردن در مصرف!
قانون هشتم: عدم مداومت بر یک نوع غذا و رعایت تنوّع غذایی در زمان صحّت
مصرف بیش از حد هرکدام از غذاها باعث بروز عوارضی میگردد؛ مثلاً دریافت زیاد غذاهای شور باعث خشکی بدن و مشکلات چشمی میگردد، زیاد خوردن غذاهای ترش موجب پیری زودرس و کمخونی میشود، مصرف زیاد شیرینیها باعث انسداد کبدی (مثل کبد چرب) و رخوت و سستی معده میشود.
از گروههای مختلف غذایی و نیز در خود گروههای غذایی از غذاهای مختلف باید استفاده شود تا همه مواد مغذی بدن تأمین گردد. البته نه در یک وعده! بلکه هرچه غذای موجود در هر وعده سادهتر باشد، هضم آن بهتر صورت میگیرد؛ ولی در وعدههای مختلف باید تنوّع غذایی رعایت گردد. برای نمونه برخی خوراکیها هستند که یک مدّت محدودی در سال هستند و بعد از آن فصلشان میگذرد و بهتر است در همان موقع دریافت شوند. [وجود خوراکیهای مختلف در چهار فصل سال دلیل خوبی برای مصرف آنها در غیر فصل خودشان نیست و این کار باعث بروز عوارضی است؛ مخصوصاً که برای تهیه آنها از مواد شیمیایی زیادی استفاده میشود. مثل خیار درختی تولیدشده در زمستان که پر از سموم و مواد شیمیایی است!]
قانون نهم: پرهیز نکردن در افراد سالم
در زمان بیماری در اکثریت موارد باید دریافت غذا را کاهش داد. امّا افرادی که سالم هستند، نباید بیش از حد پرهیز کنند و از خوردن اجتناب کنند تا قوای بدنشان تحلیل نرود. البته افرادی که نفسشان غالب بر بدن است و توجّه زیادی به آن ندارد که میتوانند با غذای بسیار کمی، زندگی کنند، خارج از بحث میباشند.
قانون دهم: پرهیز از پرخوری
ازطرفی هم دریافت زیاد غذا و عادت به این امر، انسان را از صفای دل و روحانیّت خارج کرده و به سمت بهیمیّت میبرد. در روایت هست که خدا از هیچ چیز به اندازه شکم پر بدش نمیآید! در طبّ سنّتی ایرانی گفته میشود بدترین چیز برای بدن این است که هنوز غذای قبلی هضم نشده است، غذای جدید وارد معده گردد. تکرار عادت بد پرخوری میتواند منجر به اختلالات شدید کبدی شود که امروزه دامنگیر بسیاری از افراد جامعه ماست! این کار باعث فساد غذا در معده و ضعیف شدن حرارت غریزی میگردد.
http://www.tim.ir/teaching/759/%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%AA%D8%BA%D8%B0%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B7%D8%A8-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-2/
قانون یازدهم: رعایت ترتیب در غذاها
یک نوع دیگر تقسیمبندی غذاها در طبّ سنّتی ایرانی، تقسیم آنها به غذاهای لطیف و کثیف است. غذاهای لطیف اجزای ازهم فاصلهدارتری دارند و به راحتی هضم میشوند و زودتر هم در بدن تحلیل میروند. امّا غذاهای غلیظ بافت متراکمتری دارند و همینطور بافت سفت و محکمی در بدن تولید میکنند و دیرتر تحلیل میروند. کسانی که بیشتر کارهای فکری دارند و فعالیت بدنی کمتری دارند، باید بیشتر غذاهای لطیف مصرف کنند و اگر غذاهای غلیظ دریافت کنند، دچار سوءهاضمه و مشکلات دیگر میگردند. ولی ورزشکاران و افراد دارای فعالیت بدنی زیاد مانند کارگران باید غذاهای غلیظ بیشتری دریافت کنند تا دچار ضعف جسمانی نشوند. یک نکته دیگر هم این است که هرچه حرارت معده بالاتر بوده و قوّه هاضمه قویتر باشد، غذاهای غلیظ را راحتتر هضم میکند.
اگر همزمان خواستید دو نوع غذای غلیظ و لطیف را مصرف کنید، بهتر است اوّل غذای لطیف مصرف شود تا بهزودی هضم گردد و از معده عبور کند و سپس غذای غلیظ مصرف شود. درغیر این صورت، غذای لطیف روی غذای غلیظ مانده و فساد میپذیرد. برای نمونه، میوهها یا سالاد کاهو قبل از غذا مصرف شود و سپس غذای اصلی.
مثالهایی از غذاهای لطیف: کاهو، سیب، انار، نان گندم، نان جو، گوشت گوسفند و بز، ماهی، مرغ، سوپ ساده سبزیجات، آش برنج، عسل و …..
مثالهایی از غذاهای غلیظ: رشته و غذاهایی که با رشته درست میشوند مثل آش رشته، ماکارانی، لازانیا، تهدیگ، غذاهای شیرین و چرب مثل حلوا، سس مایونز، سیب زمینی و تخم مرغ آبپز و سالاد الویه، گوشت گاو و گوشتهای فریزری، غذاهای سرخکرده مثل کتلت و کوکو و …..
قانون دوازدهم: رعایت ناسازگاریهای غذایی
در طبّ سنّتی ایرانی بعضی غذاها با هم ناسازگارند؛ یعنی نباید همزمان مصرف شوند. دلایل این ناسازگاریها مختلف است و بعضی از آنها امروزه هم شناخته شده است. اگر کسی یک بار اینها را با هم مصرف کرد و عارضهای برایش پیش نیامد، نباید تصوّر کند که هیچ مشکلی ندارد و درصورت تکرار این عادت، باید منتظر بروز عوارض جبرانناپذیری باشد. برای نمونه مصرف همزمان گوشتها بویژه گوشت طیور با لبنیات (مثل ماست) به شدّت نهی شده است و تکرار این عادت غذایی موجب بروز بیماریهای پوستی مثل ویتیلیگو (برص) و دردهای مفاصل میشود.
برخی از موارد ناسازگار با هم:
لبنیات با ترشیها
لبنیات با میوهها مثل شیرموز
نوشیدن آب و مایعات بعد از میوهها
ماهی با تخممرغ
*باز تکرار میشود که مصرف غذای جدید قبل از این که غذای قبلی کاملاً هضم شود، به شدّت برای بدن مضر بوده و باعث بروز بیماریهای مختلف میگردد.
قانون سیزدهم: رعایت حال معده
بعضی افراد هستند که حجم معدهشان کم بوده و توانایی دریافت غذای زیاد در یک وعده را ندارند. بنابراین باید حجم غذای هر وعده را کاهش داده و بر تعداد وعدهها بیافزایند. از طرفی برخی افراد میباشند که حرارت معدهشان بالاست و غذاهای لطیف در معده آنها میسوزد. این افراد باید غذاهای غلیظ بیشتری مصرف کنند.
افرادی که معده سستی دارند و غذا در آن نمیماند تا هضم کامل بیابد و سریع عبور میکند؛ باید قبل از غذا مقداری قابضات (مثل رب به یا سیب یا انار) میل کنند.
آنهایی که بعد از غذا قی میکنند یا حالت تهوّع میگیرند و یا دچار سردرد و سرگیجه میشوند؛ باید بعد از غذا از قابضات استفاده کنند تا دهانه معده به خوبی بسته شده و از تصاعد بخارات معده به سمت مغز پیشگیری شود.
کسانی هم که معده ضعیفی دارند و هر غذایی بخورند، بلافاصله دچار نفخ و سنگینی و احساس پری معده میشوند، باید بعد از غذا مقداری از شربتهای مقوّی معده بنوشند؛ مثلاً مقداری شربت جالینوس (یا سکنجبین سفرجلی) که از عصاره میوه به، زنجبیل، عسل و سرکه درست شده است.
نکته دیگر این است که بعد از ورزش یا اعراض نفسانی شدید مثل خشم و غضب، از مصرف غذاهایی که سریعاً در معده فساد میپذیرند (مانند شیر، خربزه، هندوانه، خیار، گوجه و …. ) باید اجتناب کرد. همچنین در مواردی مثل آلرژیهای فصلی، مصرف این غذاها باعث تشدید عوارض بیماری میگردد.
قانون چهاردهم: ظروف پخت و مصرف غذا
بهترین ظرف برای پخت و پز، ظرفی است که وارد واکنش شیمیایی با غذا نشود. بنابراین شیشه و پیرکس از همه بهتر است. بعد از آن ظروف استیل است که هیچ چیز داخل غذا آزاد نمیکند. ظروف مسی آن قدر که تبلیغ میشود، در متون طبّ سنّتی توصیه نشده است؛ مخصوصاً امروزه که بخاطر ارزانتر بودن سرب، از آن برای سفید کردن ظروف مسی بهجای قلع استفاده میشود. پس اگر خواستید از ظروف مسی استفاده کنید، باید حتماً قلعاندود شده باشد و نیز از پختن غذاهای خیلی آبکی و غذاهای ترش در آن اجتناب شود. ظروف تفلون مخصوصاً اگر خورده شده باشد، سرطانزا هستند و ظروف آلومینیوم هم باعث ایجاد کمخونی و آلزایمر میشوند.
برای صرف غذا هم ظروف شیشهای، چینی و ملامین (اگر خورده نشده باشد) مناسب است. در ظروف یکبار مصرف شفّاف نباید مایعات داغ ریخته شود و برای این مورد از لیوانهای سلولزی استفاده گردد. ریختن غذاهای داغ در ظروف پلاستیکی باعث آزادسازی مونومرها و سرطانزایی میگردد.
*با مطالعه این قوانین احتمالاً متوجّه شدهاید که بسیاری از عادات غذایی ما نادرست میباشد. پس به یکباره از رعایت آنها صرف نظر نکنید و تا جایی که امکان دارد، بهمرور عادات اشتباه را تغییر دهید. و البته خیلی هم وسواس بهخرج ندهید!
منابع: این مطالب را میتوان در تمام کتب دائره المعارف طبّی (که کل طب را از ابتدا تا انتها بیان کردهاند، مثل قانون ابن سینا، الحاوی محمدبن ذکریای رازی و …..) و نیز کتب تخصّصی تغذیه در طبّ سنّتی و همچنین رسالههای حفظ الصّحه رصد کرد.
منابع مطالب ذکر شده در اینجا پنج کتاب معتبر طبّ سنّتی است:
القانون فی الطّب، حسین بن عبدالله بن سینا، تصحیح استاد علیرضا مسعودی، انتشارات المعی، ۱۳۹۲
خلاصۀ الحکمه، حکیم محمّدحسین عقیلی خراسانی، تصحیح استاد اسماعیل ناظم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۸۵
مفرّح القلوب (شرح قانونچه چغمینی)، حکیم محمّد اکبر شاهارزانی، تصحیح استاد اسماعیل ناظم، انتشارات المعی، ۱۳۹۱
ذخیره خوارزمشاهی، حکیم سیّد اسماعیل جرجانی، به کوشش سعیدی سیرجانی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران
حفظ الصّحه ناصری، حکیم محمّد کاظم گیلانی، تصحیح دکتر رسول چوپانی، انتشارات المعی، ۱۳۸۷
http://www.tim.ir/teaching/760/%D8%A2%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%AA%D8%BA%D8%B0%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B7%D8%A8-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-3/سایت انجمن تحقیقات طب سنتی ایران