تدابیر بایدها و نبایدهای طب سنتی برای فصل زمستان
زمستان یا «شتاء» نزد حکمای پیشین، زمانی است که مردم به سبب سردی هوا محتاج به پوشش بیشتر و خزیدن در خانه‌های گرم بدون تهویه زیاد هستند و حیوانات صحرایی و کوهی در غارها و شکاف‌های کوه پنهان گشته و بسیاری از انواع حشرات از بین می‌روند و…. در برج‌های زمستانی، شب به‌تدریج کوتاه شده و روز طولانی می‌گردد و هوا بسیار سرد می‌شود تا به نقطه‌ای می‌رسد که باز شب و روز با هم مساوی گردند و هوا به اعتدال می‌آید.
مزاج فصل زمستان
مزاج این فصل، سرد و تر است به دلیل اینکه آفتاب به‌صورت مایل به زمین می‌تابد و ریزش باران و برف در این فصل موجب تری و رطوبت هوا می‌گردد. این فصل برای صاحبان مزاج صفرا مناسب‌تر است ولی برای صاحبان مزاج بلغمی و افراد مسن و پیر به هیچ وجه مناسب نیست و به ایشان آزار می‌رساند اما افراد میانسال از این فصل بهره می‌گیرند.
تأثیر فصل زمستان بر بدن انسان
در هر سه نظام طب ایرانی، طب هندی و طب چینی این باور وجود دارد که به‌طور کلی در فصل زمستان، سموم و مواد زاید، بیشتر از دیگر فصول سال در بدن انباشته می‌شوند.
اثرات این فصل بر بدن انسان شامل موارد زیر است:
• به سبب سردی هوا و بسته شدن منافذ پوستی در سر و بدن، حرارت میل به باطن پیدا می‌کند و حرارت غریزی بیشتر گردیده و قوه بدن در این فصل افزایش می‌یابد.
• به سبب استیلای برودت بر بدن، اخلاط در بدن غلیظ و ساکن می‌شوند.
• به سبب کمی حرکات تحلیل‌برنده رطوبات و زیادی خواب، مواد زاید در بدن افزایش می‌یابند.
• در صورت مصرف غذاهای غلیظ و سرد و مرطوب در زمستان، بخارات غلیظ ناشی از آنها به سوی سر بالا رفته، تبدیل به رطوبت گردیده و به‌طور معمول از مجرای بینی نزول می‌نمایند.
• زیاد شدن صعود این بخارات غلیظ موجب می‌گردد تا کمی از این رطوبات نیز از طریق مجرای دهان دفع گردند و اگر اعضای قفسه سینه یا هر عضو دیگری ضعیف باشند، این رطوبات به سوی آنها ریخته و سرفه و سینه‌درد و پهلودرد و انواع ذات‌الجنب و ذات‌الریه و سل و… را به‌وجود می‌آورند. همچنین رَمَد (عفونت) در چشم، و خُنّاق در حلق و بیماری‌های عصبی و سردرد مزمن نیز پدید می‌آیند که ممکن است به سکته و صرع هم بکشد.
• زمستان موجب بروز سرماخوردگی و نزله و سرفه و بسیاری تولید بلغم و امراض بلغمی است.
• در زمستان رسوب و مقدار ادرار بیش از رسوب و مقدار ادرار در تابستان است.
• اثر نهایی زمستان بر بدن افرادی که تدابیر این فصل را رعایت نموده‌اند، این است که هضم بهتر صورت گرفته و گوشت و خون بدن در این فصل زیاد می‌گردد به‌طوری که گاهی ممکن است این افزایش خون به بدن آسیب برساند.
• زمستان بیش از هر فصلی مراره سودا را از بین می‌برد و این امر مربوط به سرما و کوتاهی روز و درازی شب‌های این فصل است.
تدابیر فصل زمستان
۱٫افراد دارای مزاج سرد و تر باید در زمستان و شب‌ها در مصرف غذاهای سردی‌بخش احتیاط کنند.
۲٫در فصل‌های سرد بویژه زمستان، استفاده از غذاهای گرمی‌بخش مانند کره، عسل، بادام و فندق به همراه غذاهای اصلی توصیه می‌گردد. بدیهی است مقدار این غذاها در هر فرد به تناسب مزاج وی می‌باشد.
۳٫در این فصل، پس از حمام، نباید به‌طور ناگهانی در معرض هوای خارج قرار گرفت.
۴٫خوابیدن در روز، بویژه در زمستان، باعث ایجاد بیماری‌های رطوبی و نزله می‌گردد. تباهی رنگ چهره، سستی بدن، احساس کسالت و کاهش اشتها از دیگر عوارض خواب روز هستند.
۵٫بهترین زمان ورزش در فصل زمستان، آخر روز است.
۶٫در فصل زمستان بدن نیاز به غذای بیشتر و نیز مقدار بیشتری گوشت دارد ولی اگر زمستان، طبع زمستانی ندارد، یعنی گرم‌تر از حد مورد انتظار است یا بارندگی کمی دارد، غذاها را باید به‌اندازه خورد.
۷٫ تدبیر بدن‌های با مزاج معتدل در این فصل باید مایل به گرمی و خشکی باشد و از غذاهای مسخّن (با خاصیت گرم‌کنندگی) استفاده نمایند.
۸٫در زمستان، نوشیدنی‌ها و غذاها را باید گرم مصرف کرد.
۹٫در این فصل باید ورزش‌های سنگین انجام گردد تا از پیدایش و انباشت اخلاط بد در بدن جلوگیری شود بویژه در افرادی که در بدن‌شان رطوبت زیادی وجود دارد.
۱۰٫در این فصل، باید جامه گرم چون جامه پشمین و پوستین و ابریشمی و پنبه‌دار پوشید زیرا این نوع جامه‌ها بخار گرم بدن فرد را به خود گرفته و آن را در میان ذرات خود نگه می‌دارند و مانع از سرد گشتن بدن وی می‌گردند.
۱۱٫بهتر است افراد در این فصل، کمی زیر آفتاب قدم بزنند و از انرژی خورشیدی بهره‌مند گردند.
۱۲٫با توجه به اینکه در دنیای امروز انواع و اقسام میوه‌ها در فصل زمستان در دسترس عموم قرار دارند، در این فصل بهتر است که مصرف میوه‌های سرد و مرطوب (چون هندوانه، خیار، نارنگی و…) کم شود و بیشتر از میوه‌های گرم و میوه‌های خشک و خشکبار استفاده گردد.
۱۳٫افراد کهنسال در زمستان انجیر را خیسانیده، بخورند که به جهت تلیین مزاج ایشان بسیار خوب است.
۱۴٫بهتر است افراد در مکان‌های مرتفع که آفتاب بر آنها بتابد و از رطوبات و نم محفوظ باشد، مسکن نمایند و بر فرش‌های گرم و نرم بنشینند.
۱۵٫بهتر است در زمان خواب، لحاف را گرم کرده، به خود بپوشانید.
۱۶٫هر که در زمستان بیمار شود، باید زود مواد زاید را از بدن خارج نماید زیرا تا سبب بیماری قوی نباشد، در سرمای زمستان موجب بیماری نمی‌گردد.
۱۷٫ در زمستان، برای دفع مواد زاید، ایجاد اسهال بر ایجاد قی (استفراغ) ترجیح دارد.
۱۸٫در این فصل، باید از فصد و حجامت و قی و اسهال قوی احتراز نمود اما در زمان نیاز و با تشخیص پزشک ماهر، می‌توان از مسهل‌های ضعیف یا متوسط و فصد به‌قدر نیاز و ضرورت بهره جست.
تدبیر خارج شدن از منزل در هنگام سردی هوا و برف
• باید افراد به قدر اشتها غذای گرم بخورند و پس از اینکه حرارت غذا در بدن ایشان منتشر گشت، حرکت نمایند.
• باید هنگام خروج بینی و دهان را بست.
• برای افرادی که سرمایی‌تر هستند می‌توان توصیه کرد پیش از حرکت، غذایی که در آن مغز گردو و سیر و پیاز و روغن باشد بخورند، و نیز اگر پیش از حرکت، قدری سکنجبین عسلی یا کمی فلفل ببخورند، دفع ضرر سرما می‌‌‌‌نماید.
• پس از رسیدن به مقصد، نباید زود نزدیک آتش و گرمای زیاد رفت بلکه باید نخست هوای اتاق و مکانی که در آن ساکن شده‌اند را گرم نمایند و پس از تسکین شدت سرما، نزدیک آتش بروند.
غذاهای مناسب فصل زمستان
غذای افراد تندرست در این فصل باید غذایی معتدل و غلیظ باشد مثل حلیم و کله‌پاچه و گوشت شیشک و آب‌گوشت آن و گوشت نمک‌سود و گوشت شکار با ادویه گرم و کباب و بریان و گوشت کبک و تیهو و بلدرچین و مانند اینها و همچنین اسفیدباها (انواعی از آش) و قلیه خشک (گوشت سرخ‌شده با روغن گردوی بریان‌کرده یا روغن زیتون و یا روغن زردآلو) و مانند این، بویژه با دارچین و زیره و رازیانه و مانند آنها؛ زیرا که حرارت غریزی در این فصل مجتمع و قوی است و هضم در این فصل قوی و نیکو بوده، عمل گوارش برای بدن و معده آسان‌تر است.
مواد گرم و خشکی که برای تغذیه در این فصل مناسب هستند عبارتند از: انبه، بادام کاغذی، تخم شربتی، پسته، پونه، پیاز، پیه (دمبه)، ترب، تره، جعفری، چای، خردل، خرما، خرمالو، دارچین، روغن، ریحان، زردچوبه، زعفران، زنجبیل، زنیان، زیتون، زیره سیاه، سیر، شنبلیله، فلفل، فندق، کرفس، کشمش انگور سیاه (مویز)، کلم، کنگر، گردو، گل سرخ، لپه، مرزه، موسیر، موم عسل، نارگیل، نخود، نعناع، عرق بهارنارنج، هل و…. البته باید توجه داشت که مصرف هریک از این موارد رابطه مستقیم با مزاج افراد دارد و لازم است از زیاده‌روی در هرکدام از آنها دوری شود.
نوعی خورش فسنجان (بدون گوشت)
مواد لازم:گردوی چرخ‌شده نصف لیوان، مغز بادام خام چرخ‌شده نصف لیوان، پیاز کوچک ۱ عدد، سیبزمینی ۱عدد، هویج ۱عدد، رب انار ۱ قاشق غذاخوری، شیره انگور یا عسل ۳ قاشق غذاخوری سرصاف، پودر سماق۱ قاشق غذاخوری، روغن زیتون ۲ قاشق غذاخوری، نمک و دارچین و زعفران از هر کدام نصف قاشق چای‌خوری.
روش پخت:ابتدا گردو و بادام آسیاشده را با یک عدد پیاز که به‌صورت ریز خرد شده، به همراه یک لیوان آب در ظرف مناسب بریزید و روی اجاق با حرارت ملایم بگذارید تا بپزد. سپس ۲ قاشق غذاخوری روغن زیتون و نمک را به آن بیافزایید و اجازه بدهید تا روغن بیندازد. توجه داشته باشید که اگر در حین پخت غلظت خورش بالا رفت، به آن کمی آب سرد بیافزایید. هویج را به همراه سیبزمینی به‌طور جداگانه با کمی آب بپزید و آن را در مخلوط‌کن کاملاً یکنواخت کنید. سپس شیره انگور و دارچین و زعفران را به آن بیافزایید و خوب به‌هم بزنید و اجازه دهید خورش به مدت ۲۰ دقیقه دیگر بپزد و کاملاً جا بیافتد. در زمان میل کردن غذا هم می‌توانید رب انار را به آن بیافزایید و از مزه میخوش و دلچسب آن لذت ببرید.
* این مقدار غذا برای ۴ تا ۵ نفر کافی است.
منابع: در آدرس زیر سایت معتبر تندرستان جستجو کنید
http://www.tandorostan.org/introduction/22/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/default.aspx