تدبیر خواب و بیداری
در مکتب طب سنتی ایران، حفظ تندرستی در درجه اول اهمیت قرار دارد. برای سالم ماندن شش اصل ضروری در طب سنتی وجود دارد که اگر این اصول به درستی مورد توجه قرار گیرند، موجب حفظ تندرستی می‌شوند. یکی از این اصول ضروری، خواب و بیداری است. اصولا انسان به گونه‌ای آفریده شده که نمی‌تواند در تمامی اوقات مشغول به کار باشد و خوابیدن برای استراحت و رفع خستگی ضروری است. از طرفی تعادل در میزان خواب و بیداری برای حفظ تندرستی اهمیت بسیاری دارد. خواب معتدل تمامی اعمال طبیعی شامل هضم، متابولیسم و دفع سموم را بهبود می‌بخشد و موجب تجدید قوای اعضاء مختلف بدن از جمله مغز می‌شود.
علّت خواب و بیداری:
علّت خواب وجود رطوبت معتدل در مغز است که باعث بی‌حرکتی می‌شود. البته این بی‌حرکتی شامل ریه، قلب و سیستم گوارشی نمی‌شود. در خواب، حرارت غریزی به سمت باطن بدن می‌رود و در نتیجه ظاهر بدن سرد و باطن آن گرم می‌شود.
ویژگی‌های خواب خوب:
۱- خواب و بیداری طبیعی آن است که هرگاه فرد احساس نیاز به خواب پیدا کرد، بخوابد و هر گاه بیداری اقتضا کرد، بیدار باشد.
۲- بهترین وقت خواب، زمانی است که هضم معدی انجام شده و غذا از معده عبور کرده باشد. معمولا پس از هضم معدی که حدود ۳ ساعت طول می‌کشد، احساس سبکی در معده خود می‌کنیم. البته مدت‌زمان هضم معدی به عواملی چون نوع غذا، مزاج شخص و مزاج معده و سن بستگی دارد.
۳- خواب باید عمیق باشد به طوری که فرد به آسانی بیدار نگردد.
۴- مقدار خواب باید معتدل باشد. خواب معتدل بین۶تا۱۰ساعت است که البته با توجه به سن، مزاج و عوامل دیگر میزان آن متغیر است.
۵- خواب باید متصل و پشت سر هم و بدون انقطاع باشد.
۶- بهترین زمان خواب، هنگام تاریکی شب است و خواب روز نمی‌تواند جایگزین خواب شب شود. در فاصله چند ساعت مانده به نیمه شب، سطح کورتیزول خون کاهش پیدا می‌کند و در صورتی که در این زمان بخوابیم، صبح با هوشیاری بیشتر از خواب بیدار می‌شویم.
ویژگی‌های خواب بد:
۱- خواب در حال گرسنگی: در خواب حرارت غریزی به باطن می‌رود و به هضم غذا در معده کمک می‌کند. در گرسنگی معده خالی است و غذایی برای هضم وجود ندارد. بنابراین از آنجایی که این حرارت نمی‌تواند بیکار باشد در اخلاط و رطوبات بدن تصرف کرده و موجب تحلیل آن¬ها و لاغری و در نهایت باعث ضعف حرارت غریزی می‌شود.
۲- خواب در روز: خوابیدن در روز مضر است زیرا به دلیل روشنایی هوا، خواب عمیق در روز حاصل نمی‌شود و هضم معدی دچار فساد می‌شود. در نتیجه عوارضی چون بد رنگ شدن پوست، سستی بدن، احساس کسالت، کاهش اشتها و بدبویی دهان حاصل می‌شود. خواب روز در زمستان ضرر بیشتری دارد و باعث ایجاد بیماری‌های رطوبی و نزله می‌شود. اما خواب روز برای فردی که عادت به خوابیدن در روز نداشته باشد و به سبب کاری، شب را بیدار مانده باشد، چندان مضر نیست. افرادی که عادت به خواب روز دارند باید به صورت تدریجی عادت خود را تغییر دهند.
۳- خوابیدن بر پشت: به پشت خوابیدن باعث جریان فضولات بدن به غیر مجاری اصلی خود می‌شود و باعث ایجاد کمردرد، نزله، بی‌خوابی، کابوس و….. می‌گردد.
۴- خوابیدن دائم بر روی صورت: از خوابیدن دائم بر روی صورت باید اجتناب کرد زیرا باعث کاهش جریان خون پوست و چروکیدگی پوست می‌شود.
۵- خوابیدن زیر نور خورشید: به علت تحریک صفرا و افزایش حرارت می‌تواند باعث سردرد شود.
۶- خوابیدن زیر نور ماه: همان طور که ماه باعث جذر و مد در سطح آب‌های کره زمین می‌شود، اگر زیر نور ماه بخوابیم می‌تواند باعث جذب خون به سطح بدن و خونریزی از بینی و تحریک شهوت جنسی شود.
۷- خواب (عَیلوله)، (حَیلوله) و (فَیلوله): (عَیلوله) خواب پس از نماز صبح است که موجب بیماری می‌شود، بویژه اگر بلافاصله پس از اذان صبح باشد.
(حَیلوله) به خواب پس از اذان ظهر می‌گویند که خواب مضری است و باعث فراموشی می‌شود.
(فَیلوله) خواب آخر روز و پیش از اذان مغرب است و باعث بیماری‌های زیادی می‌شود.
۸- خوابیدن به صورتی که برخی از اعضای بدن در آفتاب و برخی در سایه باشند، موجب بیماری می‌شود.
عوارض افراط در بیداری:
بیدار ماندن زیاد باعث از بین رفتن رطوبات اصلی بدن، اختلال در هضم غذا، خشکی مغز و در نهایت سبب جنون می‌شود.
میزان خواب در سنین مختلف:
مدّت خواب در سنین مختلف تغییر می‌کند. کودکان معمولاً طولانی‌ترین خواب را دارند زیرا رطوبت بدن آن¬ها بیشتر است ولی به تدریج با افزایش سن و کاهش رطوبت مزاجی، خواب آنها کمتر می‌شود. مدت خواب ۹ تا۲۰ ساله‌ها معمولاً ۹ساعت در شبانه روز است و خواب جوانان به طور متوسط ۷ ساعت می‌باشد.
خواب و انواع مزاج:
معمولاً خواب افراد دارای مزاج تر (سرد و تر و گرم و تر) بیشتر است ولی افراد دارای مزاج خشک (سرد و خشک و گرم و خشک) خواب کمتری دارند. در بدن یک شخص گرم و خشک، یک دوره خواب طولانی با ایجاد سردی و رطوبت به کاهش حرارت زیادی بدن کمک می‌کند. برعکس پرخوابی در شخص دارای مزاج سرد و تر باعث افزایش سردی و رطوبت بدن می‌شود. خواب روز در بیماران دارای سوء مزاج سرد و تر باعث افزایش وزن و احساس کسالت می‌گردد.
محل خواب:
۱- محل خواب هر فردی باید متناسب با مزاج او، دمای مناسبی داشته باشد.
۲- محل خواب باید پاکیزه و به دور از بوهای ناگوار و مواد محرک مثل عطر و گل باشد.
۳- محل خواب باید از دسترس حیوانات موذی در امان باشد.
۴- زیرانداز و لباس خواب هر فردی باید متناسب با مزاج او و فصل باشد. یعنی در فصل گرما و برای افراد گرم‌مزاج از زیرانداز کتان استفاده شود و در فصل سرما و برای افراد سردمزاج از زیرانداز پشم و یا پنبه.
۵- مکان خواب باید تاریک و بی سر و صدا باشد.
۶- خوابیدن در مکان سفت و سخت باعث آسیب به اعصاب می‌شود.
۷- خواب بر زمین سرد و نمناک باعث برخی بیماری‌ها مانند فلج، دردپشت و ضعف و سستی می‌شود.
آماده شدن برای خواب:
۱- باید پیش از وقت خواب برای خواب آماده شد. یعنی پیش از خواب حتی‌الامکان از کار و اعمال مهیج و درگیری‌های ذهنی خودداری کرد، چون اگر بلافاصله پس از این امور به خواب برویم، سبب اختلال در خواب می‌شود.
۲- برای استراحت کامل مغز در خواب باید خون را به سمت پاها سوق داد و برای این کار دو راه توصیه می‌شود: یکی آن که پاها را گرمتر از سر نگه داریم و دیگر آن که رخت‌خواب را به نحوی سرازیر قرار دهیم که طرف سر رخت‌خواب ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر بالاتر از پا باشد. بدین ترتیب خون از سر و سینه به سمت پاها حرکت می‌کند و باعث خواب راحت می‌شود.
۳- لباس در هنگام خواب باید گشاد باشد تا مانع حرکت خون در رگها نشود.
۴- در هنگام خواب حتما باید پوششی روی خود بکشیم، چون در هنگام خواب، حرارت به باطن می‌رود و سطح بدن سرد می‌شود لذا با تغییر دمای اندک هم امکان بیماری وجود دارد.
۵- لحاف و روانداز نباید چندان سنگین باشد که باعث عرق کردن شود.
منابع:
۱- خلاصه الحکمه، محمدحسین عقیلی خراسانی، تصحیح اسماعیل ناظم، موسسه احیاء طب طبیعی و موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۸۶٫
۲- حفظ صحت، میرزا علی‌خان ناصرالحکما، تصحیح دکتر ناصر رضایی‌پور و دکتر محسن عابدی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی‌ایران، انتشارات المعی، ۱۳۸۷٫
۳- حفظ‌الصحه ناصری، محمد کاظم گیلانی، تصحیح دکتر رسول چوپانی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی‌ایران، انتشارات المعی، ۱۳۸۷٫
۴- الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، سید اسماعیل جرجانی، تصحیح و تحقیق دکتر حسن تاجبخش، انتشارات دانشگاه تهران با همکاری فرهنگستان علوم، چاپ اول، بهار ۱۳۸۴٫
۵- مروری بر کلیات طب سنتی‌ایران (ویرایش دوم)، دکترمحسن ناصری، دکتر حسین رضایی‌زاده، دکتر رسول چوپانی، دکتر مجید انوشیروانی، موسسه نشر شهر، ۱۳۸۸٫
۶- قانونچه در طب، محمودبن محمدبن عمر چغمینی، ترجمه دکتر محمدتقی میر، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی‌ایران، تهران، ۱۳۸۳٫